Adaptogeny – co to?

Masz problemy z wyciszeniem, brakiem energii, przewlekłym stresem czy zasypianiem? Z pomocą przychodzą adaptogeny! Dietetyk mgr Ewa Gębka przygotowała kompendium wiedzy o adaptogenach. Kiedy stosować adaptogeny, jakie wybierać i jak je ze sobą łączyć – tego wszystkiego dowiedziecie się z poniższego artykułu.

Co to są adaptogeny?

Warto rozpocząć od podkreślenia, że adaptogen nie jest lekiem na konkretną chorobę czy dysfunkcję układu lub narządu. Adaptogeny to farmakologicznie czynne związki lub ekstrakty roślinne z różnych klas roślin (na przykład: Żeń-szeń syberyjski (Eleutherococcus senticosus), Różeniec górski (Rhodiola rosea), czy Ashwagandha (Withania somnifera). Chociaż adaptogeny roślinne były stosowane przez ludzi od czasów starożytnych, termin „adaptogen” jest stosunkowo młody – został wprowadzony w 1947 roku przez radzieckiego lekarza Nikołaja Lazareva. Zgodnie z nazwą, adaptogen to substancja ułatwiająca przystosowanie się organizmu do niekorzystnych warunków środowiskowych.

Jakie warunki trzeba spełnić, by zyskać miano adaptogenu?

Do grupy adaptogenów można zaliczyć tylko te preparaty, które spełniają następujące wymagania:

• adaptogen powinien być nieszkodliwy i powodować minimalne zaburzenia funkcji fizjologicznych organizmu,
• działanie adaptogenu powinno być niespecyficzne, tj. powinno zwiększać odporność na niekorzystne oddziaływanie szerokiego spektrum czynników o charakterze fizycznym, chemicznym i biologicznym,
• powinien normalizować i usprawniać różne funkcje organizmu i nie mieć działań niepożądanych.

Korzyści zdrowotne ze stosowania adaptogenów

Stosowanie adaptogenów wiąże się nie tylko z lepszą adaptacją organizmu do stresu i utrzymaniem/normalizacją funkcji metabolicznych, ale także z lepszą sprawnością umysłową i fizyczną.

Ponadto, wśród korzystnego działania adaptogenów najczęściej zwraca się uwagę na ich działanie:

• wielokierunkowe na więcej niż jeden układ/narząd – adaptogen działa na cały organizm, nie zaś na jedną wybraną część,
• antyoksydacyjne, przeciwzapalne, przeciwwirusowe – głównie dzięki zawartości polifenoli i saponin triterpenowych,
• wzmacniające układ immunologiczny – zwiększają odporność głównie dzięki zawartości polisacharydów,
• wzmacniające odporność na wpływ środowiskowy,
• wzmacniające przystosowanie się do nowych warunków – szybszy wzrost umiejętności przystosowywania się organizmów do nowych warunków. W literaturze przedmiotu „nowe warunki” oznaczają środowisko nieznane i/lub niesprzyjające organizmowi, np. zwierzęciu czy człowiekowi,
• obniżające negatywne efekty stresu i usprawniające proces uczenia się i zapamiętywania – przedłużająca się sytuacja stresowa sprawia, że hormony mogą zacząć przyczyniać się do rozwoju chorób układów narządowych (np. układu krążenia lub trawienia), a także do śmierci komórek mózgowych, odpowiadających za proces zapamiętywania. Adaptogeny wykazują zdolność podnoszenia  poziomu stężenia serotoniny w podwzgórzu i śródmózgowiu oraz wpływają na wzrost beta-endorfin w osoczu krwi. W ten sposób przed uszkodzeniem zabezpieczony zostaje układ nerwowy i układ krążenia, a także ochronione lub wzmocnione zostają funkcje zapamiętywania i uczenia się,
• przywracające homeostazę organizmu – dzięki aktywacji hormonu kortykotropinowego (ACTH). To hormon peptydowy przysadki mózgowej, który pobudza korę nadnerczy do wydzielania kortyzolu i wielu słabo działających androgenów. Jest to część mechanizmu odgrywającego podstawową rolę w odpowiedzi ustroju na stres.

Kiedy stosować adaptogeny?

Adaptogeny są skuteczne w zapobieganiu i leczeniu zaburzeń wywołanych stresem. Znajdują swoje zastosowanie również w takich przypadkach jak:

– chroniczne zmęczenie,

– upośledzenie pamięci,

– depresja,

– lęk,

– zaburzenia snu,

– cukrzyca,

– choroby serca i nadciśnienie,

– przewlekłe stany zapalne i choroby autoimmunologiczne ,

– przeziębienie i grypa,

– infekcje,

– choroby skóry,

– choroby wątroby,

– nowotwory,

– częste i ciężkie ćwiczenia fizyczne

Najczęściej spotykane adaptogeny

• Żeń-szeń syberyjski (Eleutherococcus senticosus) – stymuluje układ odpornościowy, wpływa na adaptację do czynników zewnętrznych, poprawia kondycję psychiczną i fizyczną oraz funkcje pamięci, działa hipoglikemizująco i przeciwzapalnie. Dane sugerują, że spożycie Eleutherococcus senticosus wspomaga aktywność fizyczną, redukcję masy ciała, zdrowie psychiczne i zmęczenie.
• Różeniec górski (Rhodiola rosea) – jest wskazany jako adaptogen w sytuacjach obniżonej wydajności, takich jak zmęczenie i uczucie osłabienia. Wyciąg z różeńca górskiego zaleca się przyjmować rano przynajmniej na kilka dni przed okresem intensywnej pracy umysłowej trwającej 2–3 tygodnie. W przypadku ciężkiej pracy umysłowej zaleca się, aby czas trwania terapii Rhodiola rosea trwał przez cały okres.
• Ashwagandha (Withania somnifera L.) – wykazuje działanie przeciwzapalne, przeciwnowotworowe, przeciwbakteryjne, kardioochronne, przeciwcukrzycowe oraz przeciwstresowe.
• Korzeń maca (Lepidium meyenii) – uważa się, że może wpływać na zwiększenie poziomu energii, obniżać stres, a także przyczyniać się do poprawy pamięci, stymulować metabolizm organizmu oraz pomagać w kontrolowaniu masy ciała.
• Cytryniec chiński (Rhaponticum carthamoides) – ma działanie cytotoksyczne, przeciwutleniające, neuroprotekcyjne, hepatoprotekcyjne, zwiększające siłę fizyczną, chroniące przed stresem, przeciwzapalne.
• Gotu kola – wykazuje działanie uspokajające, przeciwlękowe, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwgrzybicze, przeciwnowotworowe, przeciwzapalne, hepatoprotekcyjne, przeciwłuszczycowe, przeciwtrądzikowe, przeciwwrzodowe, przeciwdrgawkowe, przeciwcukrzycowe, immunostymulujące, neuroprotekcyjne, kardioprotekcyjne, antyoksydacyjne, przyspieszające leczenie ran i owrzodzeń.

Czy można łączyć adaptogeny?

Uważa się, że adaptogeny są roślinami o działaniu synergistycznym, a więc wzmagającym skuteczność wspólnego i pozytywnego oddziaływania substancji aktywnych farmakologicznie w innych roślinach, dlatego zaleca się ich przyjmowanie wraz z innymi ziołami.

Jakie rośliny o działaniu adaptogennym warto ze sobą łączyć?

Takie, które wykazują podobne działanie np.:

• Różeniec górski i Żeń-szeń – jak wykazano, poprawiają odporność na warunki takie jak stres i wyczerpanie, dodają energii i zwiększają koncentrację.
• Ashwagandha z Gotu kolą – wykazują działanie przeciwzapalne, przeciwstresowe i stymulujące układ odpornościowy.
• adaptogeny + magnez z dodatkiem witaminy B6 – w przypadku sytuacji stresowych zwiększa się zapotrzebowanie na magnez. Biorąc pod uwagę, że suplementacja magnezu może zmniejszać uczucie zmęczenia warto rozważyć jego suplementację z preparatami o podobnym działaniu, jak rośliny adaptogenne.

Czy zdrowe osoby mogą stosować adaptogeny?

Profilaktyczne stosowanie adaptogenów wydaje się uzasadnione u osób zdrowych w celu zapobiegania chorobom związanym ze starzeniem się oraz łagodzenia szkodliwych skutków stresu.

Czytaj również: Żeń szeń – właściwości, działanie i przeciwwskazania

Bibliografia

1. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7756641/
2. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8398443/
3. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3991026/
4. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6240259/
5. Obidoska, G., and A. Sadowska. “Rosliny o dzialaniu adaptogennym.” Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin 233 (2004): 163-171.
6. Załuski, Daniel, and Helena D. Smolarz. “Eleutherococcus senticosus–przykład rośliny adaptogennej.” Post. Fit 4 (2008): 240-246.
7. Lamer-Zarawska, E. “Rosliny adaptogenne i regulatory ukladu odpornosciowego.” Wiadomości Zielarskie 36.11 (1994): 4-7.
8. Wolski T., Biostymulujące i adaptogenne właściwości niektórych surowców oraz leków roślinnych. Mag Wet 1999; 8:142-6
9. Mrozowski T., Rośliny adaptogenne. Stres jako czynnik chorobotwórczy. Mag Apt 2007; 7: 58-60.
10. Lutomski J, Kędzia B. Ocena aktywności biologicznej roślin o działaniu adaptogennym. Post Fitoter 2000; 2:31-4.
11. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29154110/
12. Połumackanycz, Milena, et al. “Ashwagandha (Withania somnifera L.)–roślina o udokumentowanych właściwościach prozdrowotnych.” Farm Pol 76.8 (2020): 442-447.
13. Karłowicz-Bodalska, Katarzyna, et al. “Centella asiatica (L.) Urban, syn. Hydrocotyle asiatica L.–chemistry and activity.” Postępy Fitoterapii (2013).
14. Ekiert, K., and M. Dochniak. “Superfoods–idealne uzupełnienie diety czy zbędny dodatek.” Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne 5.4 (2015): 401-408.